Bez sopstvene države, u 19. vijeku izgradili smo ne samo nacionalnu kulturu, nauku i ekonomiju, već i stvorili stanje duha koje je omogućilo da nekoliko generacija rođenih u zatočeništvu još uvijek razmišlja o nezavisnoj Poljskoj.

U novembru 1918. godine radio-telegram poslat iz Varšave stigao je do mnogih glavnih gradova - od Vašingtona do Tokija - najavljujući ponovno rađanje Republike Poljske. Obavijestio je on da će poljska vlada "zamijeniti vladavinu nasilja koje je sto četrdeset godina bilo teret sudbine Poljske”.

To je značilo povratak nezavisne Republike Poljske na kartu Evrope, sa koje je uklonjena kao rezultat sporazuma između njenih susjeda - Austrije, Pruske i Rusije - krajem 18. vijeka.

Do ranga simbola narasla je činjenica da je depeša o uskrsnuću nezavisne države poslata sa mjesta koje je bilo simbol tuđe vladavine, sa Varšavske citadele, koju su sagradili Rusi tridesetih godina 19. vijeka nakon novembarske pobune, gdje su zarobljeni i pogubljeni Poljaci koji se nijesu mirili sa nesrećom.

"Obnova poljske nezavisnosti i suvereniteta" postala je moguća kada su u tom presudnom trenutku Poljaci bili spremni da izgrade strukture nezavisne države i imali snage da je brane u godinama koje dolaze. Do tog trenutka krenuli su od pet generacija unazad - od 1795. godine – preduzimajući svoje aktivnost koje će  donijeti Nezavisnu.

Više od jednog vijeka nije zafalilo onih koji su bili gotovi da preduzimaju sve napore neophodne za uskrsnuće nezavisne domovine. Nerijetko su taj barjak nosili malobrojni, a morali su da se suočavaju sa osvajačima, ali i sa sunarodnicima koji su gubili vjeru u mogućnost pobjede, kojima je bivalo svejedno ili su išli u izdaju. Koliko je puta tokom zatočeništva trebalo savladati gorčinu poraza, kada su sve okolnosti ukazivale na to da su se ispunile riječi „finis Poloniae“?

Već 1797. godine među vojnicima-emigrantima u Italiji, koji su prvi krenuli u borbu u poljskim legijama formiranim na strani Napoleona i Francuske, nastala  je pjesma koja je donosila nadu. Njene riječi " Još Poljska nije umrla dok mi živimo ..” – danas je naša nacionalna himna, a sljedeći njen dio  „što god nam sila strana otela, sabljom ćemo vratiti ...", odredio je program oružane borbe poduzete u nacionalnim pobunama. Najveće, usmjerene protiv Rusije - novembarske 1830. i januarske 1863. - završile su krvavim represijama, deportacijama hiljada učesnika u Sibir, oduzimanjem imovine, gubitkom mnogih institucija i zakona i nametanjem brutalne rusifikacije.

Neprekidno je bio prisutan poljski duh u porodicama, u domovima, gdje su majke učile „Oče naš” i pričale o davnim, ponosnim vremenima i junacima, uznoseći se molitvenim pohodima do svetih mjesta na Jasnu Goru, Vilno ili Giercvald.. Crkva je održavala duhovni život i uvijek je bilo sveštenika koji su dijelili sudbinu nacije, osnivali škole, odlazili u ustaničke jedinice i na kraju u Sibir ili na vješala.

Vojni porazi i represije usmjeravali su Poljake van vojnih aktivnosti. Tražene su mogućnosti za djelovanje u ekonomskoj, naučnoj i obrazovnoj sferi i ostvarivane su pobjede u tom smjeru. Njihove tragove danas možemo pronaći na kartama i u naučnim publikacijama. Nakon što su poslati u Sibir zbog učešća u Januarskom ustanku, postoje planine koje su nazvane u njihovu čast - Čerski, Dibovski, Čekanovski. S druge strane, u dalekom Čileu gotovo svugdje nailazimo na sjećanje na Ignacija Domejka - emigranta prisiljenog da napusti domovinu nakon poraza u novembarskom ustanku.

U međuvremenu, u zemlji - često bivši pobunjenici - osnivali su ekonomska udruženja, banke, poljoprivredna društva, biblioteke i naučna udruženja, što se pokazalo, uprkos represiji, efikasnim u očuvanju poljskog vlasništva nad zemljom i mreže vlastitih institucija. Bilo je mnogo onih koji su, iako su bili u službi osvajača, radili za svoju domovinu.

Naredne generacije, bez sopstvene države, ne samo da su se još uvijek osjećale Poljacima, već su bile spremne na žrtvu za svoju domovinu. Trajalo je sjećanje i kultura; kroz nju se izražavao narod lišen nezavisnosti. Najistaknutija djela nastala za vrijeme podjele Poljske i dalje su nacionalni kanon. Tu spadaju djela velikih romantičnih pjesnika u emigraciji: Adama Mickjeviča, Juliuša Slovackog i Zigmunta Krasinskog. Krijumčareni preko granica, zabranjeni cenzurom, probudili su buduće generacije Poljaka, kao i velika poljska djela kompozitora i pijaniste Frederika Šopena, koja su izrasla iz čežnje za zemljom. Njegova muzika još uvijek dira u srca miliona ljudi širom svijeta.

Poljska nije bila na mapi Evrope kada je Marija Kiri Sklodovska, kao prva Poljakinja i prva žena kojoj je dodijeljena Nobelova nagrada, element koji je otkrila nazvala "polonij" i trajno upisala "poljsko" prisustvo u periodni sistem elemenata. Dvije godine kasnije, 1905. godine, Nobelova nagrada za književnost uručena je autoru knjige „Quo vadis” Henriku Sjenkjeviču - u to vrijeme najčitanijem piscu od Rusije do Sjedinjenih Država. Tokom svečane dodjele Nobelove nagrade govorio je o svojoj domovini: „Proglašena je mrtvom, a evo  jednog od hiljade dokaza da je živa. Proglašena je osvojenom, a evo i novog dokaza da umije da pobjeđuje.” Na čitanju njegove Trilogije - priča koje opisuju ratove Republike Poljske iz 17. vijeka sa Turskom, Švedskom i Kozacima, podigla se cijela armija Poljaka sa kojom su se napadači morali boriti mnogo puta.

Mnogi mladi ljudi, koji su se nakon izbijanja Prvog svjetskog rata prijavili da se pridruže Legijama Pilsudskog ili vojsci formiranoj među poljskim emigrantima u SAD-u, imali su knjige Sjenkjeviča u ruksaku. Bili su spremni da se bore i daju živote za Poljsku, iako su se čak i njihovi đedovi i bake rodili kada nje nije bilo. Poljska je takođe trajala na djelima istorijskih slikara. Jedan od najoriginalnijih, Jacek Malčevski, uzvikivao je: "Slikajte, kako bi Poljska iz mrtvih ustala". Godinu dana nakon smrti najpopularnijeg od njih - Jana Matejka - u Lvovu je organizovana izložba njegovih djela. Tada se obilježavala stota godišnjica bitke za Raclavice iz 1794. godine, kada je vojska potpomognuta seljačkim trupama i predvođena Tadeušom Košćuškom, koji se prethodno borio za nezavisnost Sjedinjenih Država, porazila Ruse. U posebno izgrađenoj rotondi prikazana je monumentalna slika Jana Stike i Vojćeha Kossaka, dugačka preko sto metara, koja prikazuje pobjedničku bitku nad Rusima. Mnogobrojni Poljaci prešli su stotine kilometara da bi to vidjeli. U divljenju su šaputali: "To nije slika, to je čin".

Ne možemo izbrojati koliko međ’ hiljade mladih ljudi nastalo Poljaka, često dospjelih iz udaljenih sela, koji su zajednički stvarali modernu naciju, naciju bez svoje države, ali i te kako bogatu kulturom i običajima. Zahvaljujući njima nije samo trajala poljskost, već su  Poljaci postajali i oni čiji su đedovi dolazili iz susjednih zemalja da germanizuju i rusifikuju Poljsku, a ona ih je zavela svojim "neiscrpnim duhom". Upravo je iz njega izrastao čin 11. novembar 1918. godine, koji je donio nezavisnu Poljsku.

AUTOR: Jaroslav Šarek (Jarosław SZAREK). Istoričar, predsjednik Instituta za narodno sjećanje.

Tekst je istovremeno objavljen u poljskom mjesečniku "Wszystko Co Najważniejsze" („Sve što je najvažnije“) kroz projekat realizovan u saradnji sa „Institutom za narodno sjećanje“.

(Prevod sa poljskog Ivona Vujisić)